« …Ένα ψέμα, όσοι και να το λένε, δεν παύει να είναι ψέμα. Κατάλαβέ το αυτό. Βάλ’ το στο μυαλό σου! Δεν είναι δα και τόσο δύσκολο. – Ένα ψέμα που όλοι το πιστεύουν δεν διαφέρει καθόλου από μια αλήθεια. Έχεις τις ίδιες ακριβώς συνέπειες… Μ’ άλλα λόγια, μια ψεύτικη αλήθεια δε διαφέρει σε τίποτα απολύτως από ένα αληθινό ψέμα.».
«Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΜΑΥΡΗ ΓΑΤΑ», ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΤΡΙΒΙΖΑΣ
Σύμφωνα με το λεξικό Κόλινς (Collins) Fake News είναι: «ψευδείς, συχνά εντυπωσιακές, πληροφορίες που διαδίδονται υπό το πρόσχημα της είδησης». Το ίδιο λεξικό ανακήρυξε τον όρο «Fake News» ως η «Λέξη της Χρονιάς 2017».
Τα Fake News (ψευδείς ειδήσεις) είναι ένα νέο φαινόμενο, το οποίο έχει μπει για τα καλά τα τελευταία χρόνια στη ζωή μας. Είναι συνυφασμένες με τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (Social Media, όπως Facebook, instagram, twitter κ.α), διότι είναι πολύ εύκολη η διάδοσή τους μέσα από αυτά. Η αλήθεια είναι ότι οι ψευδείς ειδήσεις δεν είναι καινούριο φαινόμενο. Η παλιότερη ονομασία των Fake News ήταν προπαγάνδα.
Με την τακτική της διασποράς ψευδών ειδήσεων, η προπαγάνδα (Λευκή, φαιά, Μαύρη) χρησιμοποιήθηκε στον πόλεμο αλλά και στην ειρήνη. Σκοπός της, να αλλάξει δραστικά τις απόψεις των άλλων, να κάμψη το φρόνημα του εχθρού, να επηρεάσει τους πολίτες μιας χώρας ή μία ομάδος. Με την παγκοσμιοποίηση της πληροφορίας, η προπαγάνδα εξασθένισε καθώς η εξέλιξη της τεχνολογίας, έκανε τους πολίτες να γυρίσουν την πλάτη σε όποιους προσπαθούσαν να τους πείσουν ότι αυτά που τους μετέδιδαν ήταν η αλήθεια. Σήμερα, ομάδες ατόμων ή ακόμη και μεμονωμένα άτομα διακινούν μέσω των δικτύων ενημέρωσης και των social media ειδήσεις με σκοπό να επηρεάσουν ουσιαστικά την κοινή γνώμη ή ακόμη και για να «εισπράξουν» περισσότερα clicks και likes.
Μορφές Fake News
Τα Fake News έχουν πολλές μορφές όπως Scam, Spam, phising, Click Bait, Bot. Η πιο διαδεδομένη, όμως, μορφή τους, είναι τα hoax. Τα hoax είναι η είδηση η οποία μπορεί να εμπεριέχει μέρος της αλήθειας ή να είναι εξ ολοκλήρου ψέματα, χωρίς να αναφέρει την πηγή της ή να αναφέρει ψεύτικη πηγή και δεν είμαστε σίγουροι ότι αληθεύει. Στην ουσία αποτελεί δόλωμα προσελκύοντας το ενδιαφέρον του αναγνώστη, με σκοπό να τον πείσει για την αυθεντικότητά της ώστε με την σειρά του να διαδώσει την είδηση στο διαδίκτυο.
Πηγές Fake News
Οι πλέον διαδεδομένες πηγές είναι: Ραδιόφωνο – Ραδιοφωνικές μεταδόσεις Εφημερίδες Τηλεόραση Διάδοση από στόμα σε στόμα Διαδίκτυο Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης
Τύποι Fake News
Ο Δρ. Claire Wardle, τον Απρίλιο 2017, προσδιόρισε επτά τύπους Fake News:
1. Σατιρικού χαρακτήρα (Οι ειδήσεις αυτές συχνά ξεκινούν αναφέροντας μια πτυχή της αλήθειας και στη συνέχεια διαστρεβλώνουν σκόπιμα το σχόλιο. Εξαπλώνονται ως πραγματικά νέα, κυρίως από όσους δεν καταλαβαίνουν τον χιουμοριστικό τους χαρακτήρα. Δεν έχουν πρόθεση να προκαλέσουν βλάβη, αλλά έχουν σκοπό να ξεγελάσουν)
2. Ψευδή σύνδεση (Όταν οι τίτλοι, οι εικόνες ή οι λεζάντες δεν υποστηρίζουν το περιεχόμενο μιας είδησης)
3. Παραπλανητικό περιεχόμενο (Παραπλανητική χρήση πληροφοριών με σκοπό να ενοχοποιήσει ένα γεγονός ή ένα άτομο)
4. Ψευδές περιεχόμενο (Όταν μία αληθινή είδηση διαδίδεται με ψευδείς αλλά συναφείς πληροφορίες).
5. Απατηλό περιεχόμενο (Όταν οι γνήσιες πηγές αναμιγνύονται με ψευδείς και κατασκευασμένες πηγές)
6. Παραποιημένο περιεχόμενο (Όταν οι γνήσιες πληροφορίες ή εικόνες παραποιούνται με σκοπό να εξαπατήσουν, όπως μία «πειραγμένη» φωτογραφία)
7. Κατασκευασμένο περιεχόμενο (Νέο περιεχόμενο, 100% ψεύτικο, σχεδιασμένο να παραπλανήσει και να προκαλέσει βλάβη).
Τον Οκτώβριο του 2017, το Συμβούλιο της Ευρώπης, εξέδωσε μία αναφορά με τίτλο «Διαταραγμένες πληροφορίες» (Information Disorder Report), όπου εκεί προτείνεται η αντικατάσταση του όρου «Fake News» με τον όρο «information pollution» (μόλυνση πληροφορίας). Οι διαταραγμένες πληροφορίες διακρίνονται σε 3 τύπους:
1. Mis-information (Πληροφορίες που είναι ψεύτικες, αλλά δεν δημιουργήθηκαν με σκοπό την πρόκληση βλάβης).
2. Dis-information (Πληροφορίες που είναι ψεύτικες και δημιουργούνται σκόπιμα για να βλάψουν ένα άτομο, μια κοινωνική ομάδα, μια οργάνωση ή μια χώρα).
3. Mal-information (Πληροφορίες που βασίζονται στην πραγματικότητα και χρησιμοποιούνται για να βλάψουν ένα άτομο, μια οργάνωση ή μια χώρα).
Fake News και Κορωνοϊός
Η πανδημία του κορωνοϊού, έχει δημιουργήσει για την ανθρωπότητα, πρωτόγνωρες συνθήκες, αντίστοιχες με ενός παγκοσμίου πολέμου και μία τεράστια ευκαιρία για τους απατεώνες του διαδικτύου. Οι κυβερνοεγκληματίες εκμεταλλεύονται την παγκόσμια ανησυχία, τις ευπαθείς ομάδες, την υπερβολική ζήτηση για αγαθά σχετικά με την επιδημία (φάρμακα, αντισηπτικά, γάντια μιας χρήσης κ.α.) που παρουσιάζουν έλλειψη, την ελπίδα, τον πόνο, τον θάνατο και την διασπορά ψευδών ειδήσεων (εκούσια ή ακούσια) κυρίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, για να επιτελέσουν το έργο τους, δυστυχώς πολλές φορές με μεγάλη επιτυχία.
Η αναμετάδοση ψευδών ειδήσεων γίνεται, πολλές φορές με προθυμία και σε μεγάλο βαθμό, λόγω άγνοιας ή γιατί δεν έχουμε τον τρόπο ή ακόμη και τον χρόνο να επιβεβαιώσουμε την είδηση, γίνεται γιατί θα θέλαμε η είδηση αυτή να είναι αληθινή (ελπίδα), γίνεται γιατί είμαστε «φιλικά προσκείμενοι» προς την ιδεολογία ή το πρόσωπο που την διαδίδει, γίνεται γιατί θέλουμε και εμείς ένα μικρό μερίδιο της δόξας των κλικς και likes, ώστε να ικανοποιήσουμε την ματαιοδοξία μας.
Δείτε μερικά παραδείγματα Fake News:
1. Hackers εγκατέστησαν malware μέσω του χάρτη που καταγράφει τα κρούσματα για τον κορωνοϊό, δημιουργώντας κλώνους του αυθεντικού χάρτη (τον οποίο μπορείτε να δείτε κάνοντας click εδώ), μέσω ψεύτικων ιστοσελίδων (όπως οι coronavirus-real-map.com ή coronavirus-realtime.com), ώστε να ξεγελάσουν τον χρήστη και να τον πείσουν να προχωρήσει στην εγκατάσταση εφαρμογών και αρχείων, τα οποία θα χρησιμοποιηθούν για να εισβάλλουν στον υπολογιστή του και να κλέψουν τα δεδομένα του.
2. Influencer με περισσότερους από 21.000 followers στο TikTok και 160.000 followers στο Instagram, στην προσπάθεια να αυξήσει τους ακολούθους της, συμμετέχει σε μία «πρόκληση» (από τις πολλές που κυκλοφορούν), που ονομάζεται Coronavirus Challenge. Σε video που δημοσιεύει στα social media, φαίνεται να γλείφει το καπάκι της τουαλέτας σε ένα αεροπλάνο, ενώ προτρέπει τους ακολούθους της να συμμετάσχουν.
3. Ένας νέος και πλέον επικίνδυνος ιός τύπου ransomware μεταμφιεσμένος σε tracking app για τον κορωνοϊό, έκανε την εμφάνισή του πρόσφατα στο Play Store, ως εφαρμογή με το όνομα CovidLock. Η εφαρμογή, η οποία υποτίθεται ότι βοηθάει τους χρήστες να δουν τα κρούσματα του COVID-19 ανά τον κόσμο, εμφανίστηκε στο coronavirusapp.site (μολυσμένη ιστοσελίδα) και ουσιαστικά προέτρεπε τους χρήστες να δώσουν δικαιώματα (permissions), που αφορούν στη πρόσβαση στη συσκευή και στο κλείδωμα οθόνης( lockscreen). Αποτέλεσμα ήταν η εμφάνιση ενός μηνύματος, το οποίο ζητούσε από τον χρήστη να πληρώσει 100$ σε Bitcoin μέσα σε 48 ώρες για να αποκτήσει ξανά πρόσβαση στο κινητό του.
4. Προειδοποίηση της INTERPOL για τον κίνδυνο οικονομικών απατών λόγω κορονοϊού μέσω της αγοράς ιατρικών εφοδίων (χειρουργικές μάσκες και άλλες ιατρικές προμήθειες) online κατά τη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης, καθώς οι εγκληματίες αξιοποιούν την κατάσταση για να εκτελέσουν μια σειρά οικονομικών απατών. Περισσότερα θα βρείτε στην ιστοσελίδα του Διεθνές Ινστιτούτου για την Κυβερνοασφάλεια εδώ.
5. Ψεύτικη λίστα με επικίνδυνες συμβουλές για τον κορωνοϊό, η οποία υποτίθεται πως δημοσιεύτηκε από το νοσοκομείου του Στάνφορντ, έχει κυκλοφορήσει στο διαδίκτυο, η οποία προτρέπει τον κόσμο να προβεί σε συμπεριφορές τελείως άσκοπες και προτείνει ψευδείς τρόπους με τους οποίους μπορεί κάποιος να ελέγξει εάν φέρει τον Covid-19.Περισσότερα θα βρείτε στην ιστοσελίδα του Διεθνές Ινστιτούτου για την Κυβερνοασφάλεια εδώ.
6. Σε έναν άλλο τύπο απάτης, οι κυβερνοεγκληματίες στέλνουν spam email, θέλοντας να ξεγελάσουν τα θύματα ότι μπορούν να παραγγείλουν μάσκες που θα τους κρατήσουν ασφαλείς από τον κορωνοϊό. Σύμφωνα με το Sky News, οι απατεώνες πωλητές μασκών απέσπασαν, μόνο τον Φεβρουάριο, 800.000 λίρες Αγγλίας (περίπου 1 εκατομμύριο ευρώ) από χρήστες στο Ηνωμένο Βασίλειο.
7. Απατεώνες προσποιούνται ότι στέλνουν σημαντικές πληροφορίες από έγκυρους φορείς, όπως τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας ή από αξιόπιστους δημοσιογραφικούς οργανισμούς, όπως τη Wall Street Journal, με στόχο να ξεγελάσουν τα πιθανά θύματα να κάνουν κλικ σε κακόβουλα link. Συνήθως, τέτοιοι σύνδεσμοι μπορούν να εγκαταστήσουν κακόβουλο λογισμικό, να κλέψουν προσωπικές πληροφορίες ή να επιχειρήσουν να αποσπάσουν διαπιστευτήρια σύνδεσης και κωδικούς πρόσβασης.
8. Οι κυβερνοεγκληματίες, απευθυνόμενοι σε παγκόσμια κλίμακα, στην ευαισθησία και την φιλανθρωπία των χρηστών, προσπαθούν να πείσουν το θύμα να βοηθήσει στη χρηματοδότηση εμβολίου για τα παιδιά στην Κίνα. Καθώς αυτή τη στιγμή εμβόλιο δεν υπάρχει, οι χρήστες τελικά καταλήγουν να στέλνουν bitcoin στα πορτοφόλια των απατεώνων. Η τεχνική, ευτυχώς, είναι αποτελεσματική μόνο σε ένα πολύ μικρό ποσοστό χρηστών.
9. Είδηση τύπου «Απατηλό περιεχόμενο». Η είδηση διαδόθηκε μέσω μηνυμάτων στο messenger και μέσω αναρτήσεων στα social media. Στον σχολιασμό της είδησης, αναφέρεται ότι εφόσον αναγράφεται στην συσκευασία (εικόνα) ότι το συγκεκριμένο προϊόν εξουδετερώνει τον ανθρώπινο κορωνοϊό, το συμπέρασμα είναι ότι ο ιός (COVID 19), είναι προϊόν βιολογικού πολέμου.
10. Τις τελευταίες ημέρες κυκλοφόρησε η φήμη, ότι η χρήση φαρμακευτικών ουσιών, που χορηγούνται κατά βάση σε ασθενείς με αυτοάνοσα νοσήματα, έχει αποτέλεσμα στον κορωνοϊό. Το αποτέλεσμα ήταν ο κόσμος να σπεύσει στα φαρμακεία και να ζητήσει την συγκεκριμένη ουσία, χωρίς συνταγογράφηση από ιατρό και χωρίς να γνωρίζει τις σοβαρές παρενέργειες που μπορεί να επιφέρει στην υγεία του.
11. Μήνυμα μέσω messenger και sms προτρέπει τους χρήστες να απενεργοποιήσουν τα κινητά τους λόγω των…κοσμικών ακτίνων! Εδώ η ψευδής είδηση αναφέρει την δήθεν πηγή (Singapore TV) της πληροφορίας και ζητά για επιβεβαίωση τον έλεγχο από όσους δεν πείθονται σε Google και NASA BBC -News, σε μία προσπάθεια να πείσει για την αυθεντικότητά της, ενώ προτρέπει την αποστολή του «σε όλους όσους αγαπάτε», εκμεταλλευομένη την ευαισθησία των χρηστών.
12. Το messenger θα γίνει… πορτοκαλί και το Viber θα γίνει… πράσινο και φυσικά θα μπορείτε να τα χρησιμοποιείται χωρίς wifi. Κλασική περίπτωση hoax, τύπου Mis-information, δηλαδή πληροφορίες που είναι ψεύτικες, αλλά δεν δημιουργήθηκαν με σκοπό την πρόκληση βλάβης. Από την ονομασία του αποστολέα (ΕΤΑΙΡΙΑ MESSENGER), στην πρώτη περίπτωση, μπορεί κάποιος εύκολα να καταλάβει ότι είναι ψεύτικη.
Τρόποι αναγνώρισης ψευδών ειδήσεων
1. Ψάξτε online για την πληροφορία, για να κατανοήσετε την αποστολή και τον σκοπό της. Μπορεί η πληροφορία να έχει διαψευθεί από ειδικούς ή στην περίπτωση που η πληροφορία δεν έχει αναφερθεί ευρέως, υπάρχει περίπτωση να μην είναι επιβεβαιωμένη.
2. Διαβάστε πέρα από τον τίτλο, για να καταλάβετε ολόκληρη την ιστορία.
3. Ελέγξτε τον συγγραφέα, για να δείτε εάν είναι πραγματικός και αξιόπιστος. Στην περίπτωση των social media, ελέγξτε το προφίλ του συγγραφέα, πόσο καιρό είναι ενεργός ο λογαριασμός του, καθώς και το ιστορικό του, για να δείτε εάν ο λογαριασμός είναι ψεύτικος. Για παράδειγμα, εάν ένας λογαριασμός δημοσιεύει σε όλες τις ώρες της ημέρας, από διαφορετικά μέρη του κόσμου και περιλαμβάνει περιεχόμενο με μεγάλο βαθμό πόλωσης καθώς και περιεχόμενο που αναδημοσιεύεται από άλλους λογαριασμούς, αυτές οι δημοσιεύσεις ήταν πιθανό να γίνονται από μια μηχανή (BOT). Ελέγξτε την φωτογραφία του συγγραφέα με αντίστροφη αναζήτηση στην Google.
4. Ελέγξτε τις αναφερόμενες πηγές, για να βεβαιωθείτε ότι αναφέρουν τα αναγραφόμενα στην είδηση.
5. Ελέγξτε την ημερομηνία δημοσίευσης, για να δείτε αν η ιστορία είναι σχετική και ενημερωμένη.
6. Ρωτήστε εάν πρόκειται για αστείο, για να προσδιορίσετε εάν πρόκειται για είδηση Σατιρικού χαρακτήρα.
7. Ελέγξτε τις προσωπικές σας προκαταλήψεις, συμπάθειες και ιδεολογίες, για να δείτε αν επηρεάζουν την κρίση σας.
8. Ρωτήστε τους ειδικούς, για να λάβετε επιβεβαίωση από ανεξάρτητους ανθρώπους με γνώση.
Επτά κορυφαίες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης συμφώνησαν ότι θα εντείνουν τις προσπάθειές τους να αποτρέψουν την ύπαρξη Fake News σχετικά με τον κορωνοϊό. Την κοινή δήλωση υπογράφουν εταιρείες κολοσσοί και συγκεκριμένα οι Facebook, Google, Linkedin, Microsoft, Reddit, Twitter και Youtube. Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά, “Συνεργαζόμαστε στενά για να συμβάλλουμε στην προσπάθεια αντιμετώπισης του COVID-19. Βοηθάμε εκατομμύρια ανθρώπους να παραμείνουν συνδεδεμένοι, ενώ, ταυτόχρονα, συνεργαζόμαστε με στόχο την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης σχετικά με τον ιό, αναβαθμίζουμε το έγκυρο περιεχόμενο στις πλατφόρμες μας και μοιραζόμαστε κρίσιμες ενημερώσεις σε συνεννόηση με τους οργανισμούς υγειονομικής περίθαλψης σε όλο τον κόσμο. Προσκαλούμε και άλλες εταιρείες να μας ακολουθήσουν, καθώς εργαζόμαστε για να διατηρήσουμε τις κοινότητές μας υγιείς και ασφαλείς”.
Σίγουρα το τελευταίο πράγμα που θα θέλαμε αυτές τις μέρες είναι να διαβάζουμε Fake News σχετικά με τον κορωνοϊό, να εξαπατούμαστε και να τρομοκρατούμαστε από ψεύτικες ειδήσεις και παραπληροφόρηση. Τα social media, δυστυχώς, αποτελούν το πλέον πρόσφορο πεδίο για τέτοια διασπορά, διότι η εποχή (coronavirus) και οι συνθήκες (μαζική χρήση του διαδικτύου και των social media), τα ευνοεί. Όσο θα παρατείνεται η κατ οίκο παραμονή μας και με τα επόμενα μέτρα που θα ληφθούν εν ενθέτω χρόνο, όλοι σχεδόν θα χρησιμοποιούν το διαδίκτυο ως τρόπο επικοινωνίας και πηγή πληροφόρησης. Αποφύγετε να κάνετε κλικ σε συνδέσμους ή να κάνετε λήψη συνημμένων σε ανεπιθύμητα μηνύματα ή κείμενα από άγνωστες πηγές ή ακόμα και από αξιόπιστες πηγές, παρά μόνο αν είστε απολύτως βέβαιοι ότι το μήνυμα είναι αυθεντικό. Προσέξτε ιδιαίτερα τα μηνύματα που έχουν σήμανση «επείγον» ή «προσοχή» και σας παροτρύνουν να λάβετε άμεσα μέτρα ή προσφέρουν εμβόλια ή θεραπείες για τον κορωνοϊό. Προσέξτε για τις φιλανθρωπικές καμπάνιες ή τις εκστρατείες χρηματοδότησης από πλήθος (crowd funding) που μπορεί να είναι απάτες.
Σε κάθε περίπτωση η εκπαίδευση είναι ένα κομβικό σημείο για κάθε κοινωνία που θέλει να προστατευθεί από τις ψευδείς ειδήσεις. Με την πάροδο του χρόνου οι χρήστες πρέπει να εκπαιδευτούν στο να ξεχωρίζουν την αλήθεια από το ψέμα όταν πρόκειται για το περιεχόμενο που διαβάζουν online. Επειδή όπως αντιλαμβάνεστε θα πρέπει να φυλαγόμαστε και από αυτούς τους «ιούς», καλό θα ήταν να είμαστε όλοι υποψιασμένοι. Μην αναπαράγετε τα μηνύματα, τα οποία είναι ψευδείς ειδήσεις (hoax), διότι διευκολύνετε και συμμετέχετε στην διασπορά ψευδών ειδήσεων. Μην το κάνετε. Think smart!
